Armud ağacı - Pereyra

Kükülü, limonadlı mədəniyyətdən qanlı siyasətə... 

Uzun illər jurnalist işləmiş, yaşlanmışdı. Portuqaliyada təvazökar axşam qəzetlərindən birində mədəniyyət şöbəsinə rəhbərlik edirdi. Bu piyli portuqalın rəhbərliyində özündən başqa heç kim olmadığı kimi siyasətlə də qəti əlaqəsi yox idi. Ta ki...
XVIII əsr fransız yazıçılarının əsərlərini portuqal dilinə tərcümə edib axşam qəzetinin rəhbərlik etdiyi mədəniyyət şöbəsində dərc etdirirdi. Bu zaman - yəni 1938-ci ildə ümumi Avropanı bürüyən faşizm və ona qarşı mübarizə onun vətəni Portuqaliyadan da yan keçməmişdi.  Və onun həyatı tanış olduğu inqilabçı gənclərin təsirilə ömrünün ahıl çağında tamam dəyişdi; portuqaliyalı yazıçı Antonio Tabukkinin məşhur “Pereyra iddia edir” əsərini deyirəm.
Pereyra yaşadığı həyatla razıdır; Koimbrada təhsil alması, bütün həyatını sanatoriyalarda keçirmiş xəstə qadınla yaşaması, arvadı dünyasını dəyişəndən sonra uzun illər onun uzaq təbəssümlə baxan portretilə söhbət etməsi, uzun müddət nüfuzlu qəzetdə hadisələr bölməsinə rəhbərlik edib sonda təvazökar axşam qəzeti  “Lissabon”nun mədəniyyət bölməsində çalışmaq pis deyil.  Ancaq bütün bunlarla yanaşı o, həyatına görə peşmanlıq çəkməyə meyl göstərir. Bu arada həkimi Kardosu ona “Ruhlar konfederasiyası” adlı nəzəriyyə ilə tanış edir.
Konfederasiyaya görə insanda vahid şəxsiyyətin mövcud olması fikri düzgün deyil, bu sadəlöhv xülyadır və xristian təsəvvürünə əsaslanır. Doktor Ribo və doktor Janenin “Ruhlar konfederasiya”sı insanda müxtəlif ruhların mövcudluğundan bəhs edir. Hansıki bu ruhlar “hökmran mən” tərəfindən idarə olunur. “Hökmran mən”in fəaliyyəti digər “mən”in baş qaldırdığı və onu taxtdan saldığı ana qədər davam edir. Pereyra mədəniyyət şöbəsinə köməkçi kimi qəbul etdiyi Rossinin İspaniya və Portuqaliyada faşizm rejmi əleyhinə fəaliyyət göstərən qrupda oluğunu bilir. Bununla yanaşı içindəki qəribə istəyə tabe olaraq gənc inqilabçıya maddi yardım edir. Və düşünür ki, bəlkə Rossi və onun qrupu düzgün yol seçib. Əgər belədirsə, demək doktor Pereyranın seçdiyi yol, yaşadıqları mənasızdır. Onun axşam qəzetinin mədəniyyət şöbəsinə rəhbərlik etməsi, fransız novellalarını ana dilinə tərcümə edib yayması və dövlət qəzetində öz sözünü deyə bilməməsi düzgün deyil. O tövbə edib bu yoldan çəkilməlidir. Pereyra iddia edir ki, son vaxtlar onun həyatı büsbütün mənasını itirir.  Sonra ölkədəki rejimə dözməyib Fransaya getməyə hazırlaşan həkimi Kordosu ona maraqlı təklif edir: 
 “Heç kim bu ölkənin sənin üçün yarandığını söyləməyib, həm də burada xeyli xatirə var, öz eqonu zibilliyə atmağa cəhd göstər, yeni “hökmran mən”inə icazə ver. Bəlkə tamam başqa bir mühitdə görüşmək imkanımız oldu. O zaman tamam başqa bir adam olacaqsınız”.  

Pereyra qəzetdə şöbə müdiri olmasına baxmayaraq ölkədə və Avropada baş verən yenikləri hər gün yemək yediyi restoranın ofisiantından soruşur, sonra ona kükü və limonad sifariş edərək qəribə əhvallı günlərinə davam edir. Bir gün  Pereyra gənc inqilabçı Rossinin Portuqaliyada axtarışda olduğunu bilib ona evində sığınacaq verir. Ancaq Rossi Perayranın evinə uzun müddət sığına bilmir, tezliklə dövlət orqanları onun yerini öyrənir, danışdıra bilmədiklərinə görə amansızlıqla döyürlər. Sarışın inqilabçı Rossi Pereyranın evində can verir.

   Bundan sonra Pereyra qəti addım atır. Faşizmi dəstəkləyən dövlət qəzeti olmasına baxmayaraq “Lissabon”un mədəniyyət şöbəsində bu amansız hadisəylə bağlı açıq məqalə dərc edir. Pereyra qəzetdə uzun illər boyunca  qazandığı etibar və həkimi Kordosu ilə qurduğu oyun sayəsində dövlət qəzetində açıq, rejimi ifşa edəcək bir mətni dərc etməyin astanasına gəlir.
Yazını bütün prosedurlardan keçirərərk mürəttibə verir. Sonra evə gələrək kiçik çamadanını götürür, ora ən vacib əşyalarını – nekroloqlar qovluğunu, arvadının uzaq təbəssümlə baxan portretini qoyur. (Portreti yaxşı nəfəs alsın deyə çamadana üzüyuxarı qoyur). Kitab dolabına yaxınlaşıb Rossinin gətirdiyi saxta pasportları eşələyir. Gözlərinin altında bir neçə çevrə olan bir kişinin şəkli yapışdırılmış pasport sanki onun bu gününə hesablanmışdı. Adı da gözəl səslənirdi: Fransua Buden... Doğrudanda gözəl ad idi, Fransua Buden...
Ətrafa göz gəzdirib saatına baxdı. Pereyra iddia edir ki, “Lissabon” indilərdə çıxacaqdı və qətiyyən vaxt itirmək olmazdı.

P.S. Əsərin müəllifi Antonni Tabukki isə iddia edir ki, Pereyra “armud ağacı” deməkdir və İtaliyada bütün meyvə ağaclarının adı olan soyadlar yəhudi mənşəyinə mənsubdur. “Qəhrəmanımı “Pereyra” adlandırmaqla isə mən Portuqal mədəniyyətində dərin iz buraxmış və tarixin çox ədalətsizliklərinin qurbanı olmuş millətə ehtiramımı bildirmək istədim”.

"Qanun" naminə!

"Biz niyə jurnalımızın adını “Qanun” qoyduq? "Səhər", "Günəş", "Sevgi" qoya bilərdik. O qədər gözəl adlar var ki. "Qanun" qoyduq ki, hüquqi dövlətin qurulmasına kömək edək. Bu gün biz nəşr etdiyimiz qanunlarla vergilərdən müdafiə oluna bilmirik".  (Şahbaz Xuduoğlunun məhkəmə çıxışından...)

İlk kitabım olan "Qaratoyuq nəğməsi"ni “Qanun” öz hesabına nəşr edib. Müəllif olaraq mənə 100 kitabımı hədiyyə edib. Bir gənc yazar üçün bu kifayət qədər ciddi dəstəkdir. “Qanun” nəşriyyatı ölkədə oxucu sayının minimum olduğu bir zamanda gənc yazarların ilk əsərlərini öz hesabına nəşr edir. Kifayət qədər yazar nəşriyyatın “Birinci kitab” layihəsindən yararlanıb. 

Moemi, Markesi, Pelevini, Plotonovu, Mülleri, Pamuku, Kamyunu, Murakamini, Buzzatini və onlarla dünya şöhrətli digər müəlliflərin əsərlərini “Qanun”dan oxumuşam. Son illər mütaliə etdiyim bütün kitabların cildində “Qanun Nəşriyyatı” yazılıb.

Bakıda tüpürən, söyüş söyən, qışqıra-qışqıra danışan gənclərlə yanaşı üstündə “Qanun” yazılmış kitab torbasıyla harasa tələsən birini görəndə ürəyim yerinə gəlir. Axı ölkədə belə pozitiv mənzərələr azdı. Bu cəmiyyət onsuz da kitabsızdır. Onsuz da bu ölkənin tamaşaçısı ən yaxşı halda seriala baxır; onsuz da bu ölkənin “oxucu”su Üzeyirin mahnılarını oxuyur. 

Cəmiyyətə dəstək olmaq üçün bu gün kitab nəşr edən bütün nəşriyyatlara maksimum şərait yaradılmalı, kitab üzərində olan bütün vergilər götürülməli və bundan əlavə kitabın təbliğatı ilə bağlı kampaniyalar, yarmarkalar təşkil olunmalıdır, nəinki ölkədə ən nüfuzlu nəşriyyatlardan birinə fantastik məbləğdə vergi tədbiq etmək. Qanun nəşriyyatının hər hansı qanunsuzluğa yol verib-vermədiyini dəqiq bilmirəm. Ancaq istənilən halda Azərbaycanda əsas gücünü bədii əsərlərin nəşrinə verən bir nəşriyyata qarşı bu dərəcədə təzyiq düzgün deyil.

Gənc yazar və oxucu olaraq Vergilər Nazirliyi və dövlətimin bütün aidiyyatı orqanları “Qanun”a qarşı aparılan yoxlamlarda bu nəşriyyatın cəmiyyətə verdiyi töhvələri - müasir ədəbiyyatın, mütaliənin dirçəlməsinə göstərdiyi dəstəyi nəzərə almağa və daha diqqətli və ədalətli davranmağa çağırıram. 

“Qanun” naminə olmasa da, qanun naminə!

Sərdar Amin

     Balaca Çe Gevaralar

            Səlim Babullaoğluna

Bəli dost, “uşaqlıq ömür səhrasının quzeyidir,
bağlansa da yenə məsumluq müzeyidir”.

Budaq-budaq fəth edərdik hündür ağacları.
Zirvədən səslənərdik qonşu uşaqlara sarı.
Başımız ağaclarda quş yuvaları kimi,
Sağ əlimizdə budaq, solunda yumruq:
qışqırardıq balaca Çe Gevaralar kimi.
Söyərdik bir-birimizi tutlu, gilaslı dodaqlarla.
Sonra ağlardıq,
atalarımız endirərdi bizi - yastı budaqlarla.

O vaxt analar da tez-tez ağlayardılar

göz yaşını silməkçün
yaylıqlarını çənələrinin altında bağlayardılar.

Yazdan bənövşə ətrin,
payızdan meşə ətrin
çəkib ciyərimizdə saxlardıq qışa ətri.

Ölürdü güllər xoşumuza gəlməkdən ötrü.

Daşlar daşlardı,
kollar cızardı hər gün,
qucaqlamazdıq dizlərimizi.
Böyük ayaqqabılarımız tapdardı izlərimizi.

Razıydıq bizi gətirən leyləklərdən.
Cücə dimdiyilə yortduğu tək,
dirsəyimizlə yırtıb çıxdıq balaca köynəklərdən.

Çıxarıb ayaqqabılarımızı
saldıq izimiziüfüq boyunca -
doyunca səhər-səhər.
Günəş gözümüzdə doğdu hər səhər.

Uduzulmuş qərinə

Dino Bussatinin "Tatar çölü"ndə...

Adı  dillərdə dastan olan Bastiani qalasında xidmət edəcəyini bildiyi gün qürur duymuşdu. Qalaya ayaq basdığı an fikri tamam dəyişdi. Tezliklə şəhərə, qarnizona qayıtmaq istədi. Amma qaladan ona bildirirlər ki, geri qayıtmaq üçün azından 4 ay burada xidmət etməlidir. Leytenant Covanni Droqonun Bastiani qalasındakı 4 ay müddətlə başlayan xidməti beləcə uzanır. Məşhur italyan yazıçı Dino Bussatinin qələmə aldığı “Tatar çölü” romanı insanın taleyə boyun əyməsinə tamam başqa yöndən nəzər salır.

Covanni tezliklə belə qənaətə gəlir ki, bu qala bir vaxtlar çox əhəmiyyətli hərbi obyekt olsa da hazırda lazımsız tikilidir. Çünki onun tikilmə səbəbi əsrlər öncə şimal çölündən gələn tatar hücumlarının qarşısını almaq olub. Tatar hücumları isə indi əfsanələşib, keçmişdə qalıb, son yüzildə bu çöldən qalaya heç bir canlı yaxınlaşmayıb.

Covanni qaladan ölü şimal çölünə baxır. Və bu boz, intəhasız çölün müdhiş sehrini duyur, qoxunc cəlbediciliyi hiss edir. Burda qocalan zabitlər, hərbçilər gözünün önündən keçir. Qala dərzisi Prosdoçimo (nədənsə əsəri oxuyanda bu dərzinin adını “prosto çumo” kimi oxuyurdum”) qardaşı Covanniyə deyir: “Mənim qardaşım serjantdı, bu da onlara qoşulub gözləyir, artıq 15 ildir. Amma cənab leytenant, görürüəm isz mənə inanmırsız. Ehtiyyatlı olun. Heçnəyə inanmayın. Yoxsa həmişəlik burda qalacaqsız. Siz bircə qardaşımın gözlərinə baxarsız”.

Gündəlik yorucu xidmətin qaydaları, hərbi qanunlarla öldürülən insani hisslərin həssaslıqla qələmə alındığı romanda diqqət çəkən məqamlardan biri də kapitan Monti ilə onun zəhləsi gedən məğrur Leytenant Anuqstinin dialoqudu. Onlar şimal qonşuları ilə sərhədləri dəqiqləşdirməkdən ötrü yola çıxdıqda kapitan leytenantın ayaqqabılarına işarə edir: “Siz bu ayaqqabılarda əziyyət çəkəcəksiniz”. Anqustini cavab verir, “siz bunu əvvəlcədən də deyə bilərdiz, artıq gecdir”. Beləcə kapitan ayaqları yaralanan, ancaq qürurundan bunu büruzə verməyən, dəstədən geri qalmayan leytenantın yerişindən həzz alaraq ona atmacalar ismarlayır. Anqustini isə sona qədər məğrurluğunu əldən vermir.
Şimallı qoşular mübahisəli zirvəyə Anqustinigilin dəstəsindən tez çatır və ora öz bayraqlarını sancır. Anqustinigil qayanın dibində qalırlar. Şimal qonşuları istehzalı qonaqpərvərlik təklif edərək zivədən ip sallayıb onları kəssə yolla zirvəyə dəvət edir. Təbii ki, onlar bu təklifi qəbul etmir. Bu arada şiddətli qar yağmağa başlayır.  Anqustini onu görməyə gözü olmayan kapitanı kart oynamağa dəvət edir. Kapitan öncə bu təklifi rədd edir. Sonra görür ki, leytenant bunu yuxarıdan onlara istehzayla baxan qonşularının acığına edir. Buna görə razılıq verir. Bir neçə oyundan sonra kapitan oyunu saxlayıb qayanın dibinə daldalanır. Əsərdə qürur nümunəsi kimi təqdim olunan leytenant Anqustini isə şimallı qonşularına rahat görünmək üçün kartı oynamağı tək davam etdirir.

Qaranlıq havada kapitanın çəkilib getdiyi hiss etdirməmək üçün gənc leytenant uydurduğu rəqiblə dialoq da qurur. Məqsəd düşmənlərin gözündə məğlub görünməməkdir. Leytenant üzündə əriyən qar dənəcəklərinin və kapitan Montinin çağırışlarının müşayəti ilə beləcə can verir. 

Bastiani qalasında isə yüzillər sürən yeknəsək həyat davam edirdi. Covanni artıq yaşlanırdı. Hamı nə zamnsa şimal tərəfdən hücum olacağına ümid edir bu ümidlə qocalıb, bu ümidlə də ölürdü. Hamı bu müharibəni gözləyir və bu müharibədə qəhrəmanlıqla öləcəkləri barədə xəyallar qururdu. Covanni də ölümcül şimal çöllərinə baxaraq bu çöllərin sehrinə məğlub olaraq xeyli yaşlanmışdı. Artıq qala rəhbərinin müvinlərindən biri idi. Qara ciyərində yaranan problemə görə yatağa düşmüşdü. Bu zaman bütün qalanı silkələyəcək bir xəbər eşidilir. Prosdoçimo (bəli, yenə Prosdoçimo) Covanninin otağına gələrək onu müharibəylə müjdələyir: 

“ - Şimallılar hücum edir! Onlar qalanın lap yaxınlığındadır!”

 Bütün ömrü boyu bu anı gözləyən Covanni ayağa durmağa çalışır. Ancaq dik qala bilməyib yenidən yatağa uzanır. Qalanın komandiri Covanniyə deyir ki, onun arxasınca rahat bir kareta gələcək, onu şəhərə hospitala aparacaq. Covanninin xahişlərinə, yalvarışlarına, inadına baxmayaraq komandir onu qaladan uzaqlaşdırır. Səbəb: “O xətədir, hazırda qalada olması heç bir işə yaramır və onun otağında 4 sağlam, müharibəyə yararlı zabit gecələyə bilər”.  Komandir hətta, Covanni ona yalvardığı müddətdə otaqda 4 çarpayının yerləşdirmək üçün gözəyarı plan qurur...

Covanni yuxarıda, digər aləmdən uzaq yerdə ömür sürdü. Düşmənləri gözləyərək ömrünün 35 ilini əzab çəkdi. Düşmən qapıda olanda isə onu qovdular. O adamlar ki, şəhərdə oturmuşdular, yüngül və əyləncəli həyatdan zövq alırdılar, bax onlar təkəbbürlü, saymazyana təbəssümlə özgə şöhrətinin ardınca aşırıma gəlmişdi. 

35 illik hərb həyatında üzünə səmimi təbəssüm qonmayan Covanni əsərin sonunda ilk dəfə səmimi gülümsəyir; qaladan qayıdarkən gecələdiyi qaranlıq otel otağında ölümün ona yaxınlaşdığını hiss edir. Son gücünü toplayıb oturacaqdan qalxır, yaxalığını düzəldir, əlilə paltarını səliqəyə salıb boyun əydiyi taleyin tərs üzünə - ölümə gülümsəyir.

Bu əsəri alimlər də sevir, yeniyetmələr də
Cek Londonun "Martin İden"i

 

Əgər o təsadüfi hadisə olmasaydı – kasıb matros Martin gəmidə varlı ailənin oğlu Arturu ölümcül davadan xilas eləməsəydi, həyatını sadə insan kimi yaşayaacaqdı. Bircə təsadüf nəticəsində Arturla tanış olan Martin günlərin biri onun bacısını görür. Və o an hiss edir ki, canını bürüyən hissi bu vaxtadək heç bir qadına qarşı duymayıb. Martin Rufa ilahi bir bir vurğinluqla aşiq olur. 
Rufgildən evə qayıdarkən Martin qızın çöhrəsindən elə keflənmişdi ki, polis onu sərxoş bilib saxlayır. Özünü kübar ailənin kübar qızına layiq etmək üçün Martin bütün gününü kitabxanalarda keçirir. Sadə matros günü gündən bilgilənən, son dərəcə qəıtiyyətlə məqsədinə addımlayan qəhrəmana çevrilir. Əvvəl şeirlər, bədii kitablar oxuyan Martin sonra fələsfi əsərlərə üz tutur. Daha sonra həyatının istiqamətini müəyyən edən Spensenin təkamül nəzəri bilgilərilə tanış olur.

O zamanlar matroslar kübar ailələr üçün arzuolunmaz kürəkən sayılırdı. Bu üzdən Rufun valideynləri üçün Martinlə qızlarının sevgili olması nəinki yolverilməz hətta təhqir idi. Ancaq onlar qızlarının tezliklə kasıb, kobud, intellektsiz saydıqları Martinlə ayrılacaqlarını təxmin edib, bir müddət bu bağlılığa göz yummağa qərar verirlər. Bu arada Martin dünya şöhrətli yazıçı olacağına əminliklə və təbiətindən doğan coşquyla müxtəlif səpkili yazılar yazmağa başlayır. Dənizdə qazandığı qəpik-quruşa məktub marka alaraq yazılarını müxtəlif redaksiyalara yollayır. Ancaq uzun müddətheç bir redaksiya onun yazılarını qəbul etmir. Ancaq o, yalnız Martin İdenə məxsus iradəylə peşəsinə davam edir - yazır.

Ruf isə ona bu işlə vidalaşmağı, yazı yazmaqla ailə saxlamağın mükünsüzlüyünü bildirir və atasının kontorunda quluqçu işləməyi məsləhət görür. Martin də öz növbəsində Rufa bildirir ki, o öz gücünə bələddir, tezliklə istəyinə çatacq, yəni dünya şöhrətli yazıçı olacaq . O qızdan bunun üçün 2 il vaxt istəyir. Beləcə iki illik razılıq müddəti start götürür.

Martin İden yazdığı şeirləri, hekayə və məqalələri Rufa oxuyurdu. Rufun bu yazılara münasibəti isə sabit idi: “Yaxşı yazmısan. Amma onları alan yoxdursa, niyə yazırsan?”
Ancaq dünyalar qədər sevdiyi insanın bu cür münasibəti belə Martininin yazmaq eşqini söndürmür.

Bu zaman ərzində Rufun atası Mister Morz isə  hər şənbə evində ziyafət təşkil edərək bura kübar təbəqədən ola gəncləri dəvət edir. Və təbii ki, onlarla bərabər məclislərə Martin də dəvət alır. Məqsəd Ruf üçün kübar zabit, natiq və digər varlı gənclərlə Martini müqayisə etmək şansı qazandırmaq və onlarla Martinin arasındakı nüfuz fərqini gözə soxmaqdır. Ancaq Martinin həmin kübar gənclərdən yeganə üstünlüyü onda idi ki, o kitablardan qazandıqlarını həyatda gördüklərilə sintez etmiş və gəldiyi ümümi nəticələr reallıqla vəhdət şəklini almışdır. Mükəmməl nəticələrini qarşısındakıları üzünə çırpmaq cəsarətini də Martinə çox güman ki, Sakit dənizin dəli dalğaları öyrətmişdi. Ona görə də Rufun gözündəki Martin obrazı günü gündən daha çox böyüyür və bərkiyirdi.

Ancaq zaman keçdikcə Martinin əsərlərindən pul qazana bilməməsi və onun günü gündən daha da müflisləşməsi Rufu ruhdan salırdı. Onlar arasında olan iki illik razılıq müddəti bitməsə də ətradakıların Martinə münasibəti, onun kübar qaydalara əməl etməməsi, rufun istəyinin əksi olaraq yazmağa davam etməsi onların münasibətini soyudurdu. 

Bu ərəfədə Martinin bəzi hekayələrə artıq redaksiyalar tərəfindən alınırdı. Lakin çox aşağı qiymətə. Təbii ki, bu durum da Rufu razı salmırdı. Elə bu məqam Martin həyatını dəyişəcək bir insanla – vərəmli bir şairlə tanış olur. Nəhayət o Martinin yazılarını və şeirlərini oxuyur və təntənə ilə deyir ki, Martin, sən şairsən! Boş ver jurnallar, qoy cəhənnəm olsunlar, gözəlliyi gözəllik naminə sev.

Bütün davranışları və ən əsası da qəzetlərin birində Martin haqqında həqiqətə uyğun olmayan, qeyri peşəkar müxbir tərəfindən qələmə alınan bir məqalə Rufla münasibətləri bərbad hala salır. Məqalədə Martin Rufgilin ailəsi üçün arzuolunmaz ideolji cərəyanın sosializmin nümayəndəsi kimi verilir və cəmiyyət üçün zərərli insan tipi kimi qeyd olunur. Bununla da Ruf laqeyd və narazı bir məktubla hər şeyin bitdiyini elan edir.

Bundan sonra isə Martinin həyatı dəyişir. Onun yazdığı əsərlər qəribə tərzdə populyarlıq qazanır. Ona qəzetlər bir-birinin ardınca yüksək məbləğdə qonarar verir. Təklif göndərdiyi nəşriyyatlar kifayət qədər qonarar ödəyərək onu  əsərlərini nəşr edir, hətta bu məbləğin bir az az olduğunu əsas gətirərərk üzrhaqlıq da bildirir.
Beləcə pul Martinin başınadan aşmağa başlayır. O isə bütün bunlara çox laqeyd yanaşır. Çünki artıq onun cəmiyyətə insana münasibəti dəyişmişdi. Burjua ailələri hətta həmin ailənin üzvlərindən olan Ruf da Martin üçün sehrini itirmişdi. O pullları hara xərcləyəcəyini bilmir. İkinci əldən krayə qaldığı evin birinci kirayənişini Mariya üçün ferma alır. Bir çox yaxınlarının arzularını qarşılayır. Artıq xarici ölkələrdə onun əsərləri çap olunurdu və onun pulunun sayı hesabı yox idi. Bütün kübar ailələr tərəfindən qonaqlıqlara dəvət olunurdu. 

Martini bir məqam narahat edirdi. O özünün həmin adam əvvəlki Martin olaraq qaldığının fərqində idi – yenə həmin cür əsərlər yazır, əvvəlki əqidəsini müdafiə edirdi. Ancaq cəmiyyətin kübar üzvləri ona gözəçarpacaq dərəcədə hörmət etməyə başlamışdı. Martin belə nəticəyə gəlir ki, demək ona hörmət etməyə başlayan insanların Martində dəyər verdikləri nəsnə onda əvvəldən olmayan bir şeydir. İndiki Martini əvvəlki Martinlə müqayisə etdikdə yaranan yeganə fərq isə, pul və şöhrətdir. Demək insanlar onun özünə yox, puluna və şöhrətinə sayqı göstərir. Elə bu düşüncə gənc Martini cəmiyyətdən küsdürür.

Küskün əhvalda oteldə bir nöqtəyə baxaraq durduğu axşamların birində Martinin yanına Ruf gəlir. Və ona bildiri ki, etdiyi hərəkətə görə peşmandı. Və hər şeyi yenidən başlamağa hazırdı. Valideynləri onun otelə, Martinin yanına gəldiklərini bilmirlər. Martin isə mənəvi sarsıntı keçirdiyini bildirir. Xəstə olduğunu deyir. Rufu yola saldıqda isə daha dəhşətli bir mənzərə ilə rastlaşır. Bir neçə gün öncə Martini Rufa yaxın buraxmayan qardaşı otelin tinində durub bacısın görüşdən dönməsini gözlədiyini görür. Qardaşı paltosunun yaxalığını qaldırsa da Martin onu tanıyır.

 Bundan sonra rahatlıq tapmayan Martin yalnız Sakir okeanda bir adada sakit yaşaya bilər. Bunun üçün səyahətə hazırlaşır. Onu şüuraltı sakit okeanın mavi suları cəlb edir. Səyahət zamanı da yaşam ona mənasız görünür sıxılır, son addımı atmaq üçün ona Suinberin şeiri kömək edir:

Nə var ki, çaylarda axıb keçərək,
Dəniz də lal, hamar görünəcəkdir.
Nə var ki, nə var ki, ürək, bu ürək
Gec, ya tez, əbədi susan ürəkdir.

Beləcə Martin İden özünü Sakit okeanın mavi sularına təslim edir... 

P.S. Martin son anda belə vəhşi heyvanların onu dişləməsindən və bu an onda yenidən həyat eşqinin yarana biləcəyindən qoxur. Nəfəsini buraxıb bacardığı qədər suyunun dərinliyinə gedir. Əzab hiss etdikdə bir anlıq bunun ölüm əzabı olduğunu düşünür. Sonra hiss edir ki, bu ölüm əzabı yox, həyatın son əzabıdır...

Biz oxşarıq

Biz oxşarıq sevgili,
Sən
kökləməyən bir kamanın simiydin
Tapammırdın kökləmədən çalan kəs
Mən də dəli kimiydim,
dedim,
xoşdur mənə çıxardığın səs.

Biz oxşarıq sevgili
Sən səhifəsən,
qiymətli kitabın qeyd yeri.
Mən də səhifəyəm,
sevgi şeiri,
çirkli bir kağız.
Sənin gözləntin qiymətli qələm,
mənimki sevgili barmaqlar,
alovlu ağız.

Biz oxşarıq sevgili
Adımız toranlıq.
Mən sübhəm ,
günəşin pişvazında.
amma sən məğrib,
qarşın qaranlıq - ayın ayazında.
Adımız toranlıq.

Biz oxşarıq sevgili,
Gözümüz həyata eyni bucaqdan baxır:
məndə 360, səndə sıfır.
Biri dünyanı qucub, biri qucaqdan baxır.
Amma eyni bucaqdan baxır.

 

Biz oxşarıq sevgili,
İkimiz də öldük,
mən edam edildim dar ağacında
sən intihar etdin bar ağacında.
Biz oxşarıq sevgili,
 ölümü də oxşarıq.

Yetmədiklərimə məktub

Birotaqlı,
çoxuşaqlı
evlər kimi hay-küylü xəyyallardan uzaq
bir şair yıxılıb qalıb içimdə.
Yaşıllığa “göy çəmən” demir daltonlar kimi.
Yuva quran qaratoyuqlar var ha -
çöp yığar baha-bahar -
təbəssümdən qırışan sözlər yığar onlar kimi.
Yetdiklərimə yetər,
yetmədiklərimə
SÖZ atar.

Gözəl insan,
hər şey belə gerçək deyil,
belə boz deyil.
Həmişə torpaq olmur ki, sahil!
bəzən sular görünür üstündə dil-dil.
Sonra dalğaların cızdığı sahillərin
keyfini çıxarır qağayılar.
Bəzən də ağ ayılar...

Kişilər ay kişilər,
deyirlər
ürəyinizə gedən yol
mədənizdən keçir,
heç afrikalı uşaqlar yolçusu oldumu o yolun?
Kişilər ay kişilər,
Dar ağacından yıxılıb ölən olmadı bu dünyada,
qoymadı kəndirlər.
Kişilər ay kişilər,
sizin də quru maaşınızı
isladırmı balalarınızın göz yaşı ?

Korlar, ay korlar,
“insanların həyata baxış bucağı fərqlidir” -
deyənlərin ağzından vurun.
Axı sizin bircə baxış bucağınız var,
o da kor bucaqdır.
Korlar, ay korlar,
sizə kor deyənin ağzından vurun.
Deyin, “biz kor deyilik,
dünyanı görməyə gözümüz yoxdur”.
Lallar desin, “lal deyilik,
insanlara daha sözümüz yoxdur”.
Necə ki, cüzamlı dodaqlar deyərdi illər öncə:
“aranıza çıxmağa üzümüz yoxdur”.
Korlar ay korlar,
siz də görsəydiz
eşşək yaylağında at oynadardız.
Yox?
Bəs eşşək yaylağında at oynadan görsəydiz nə edərdiz?

Tarixçilər, ehey tarixçilər,
siz Allah boş-boş danışmayın heç vaxt.
Gəlin sizə bir sual verim:
“Toxtamış neçənci ildə toxtamış?”

Fələk, ey fələk,
daha səndən heç nə istəmirlər,
eylə külək, filan... deyə.
Qadınlar duyub onların niyyətini
şalvar geyəndən sonra,
itirib küləklər onlarçın əhəmiyyətini.
Çünki, itirib külək qadın baldırını göstərmək qabiliyyətini.
Onlarçın “qabiliyyətsiz küləklər”in şəhəri də itirib dadını.
Ceyran deyib, Ceyranbatanda batırdılar qadını.

Hər tində
tərəzidə gün ərzində
nə qədər ət tökdüyünü ölçən qadınlar,
çəkisini
nə qədər itirdiyini
ölçən kişilər.
Bundan ibarətdir onlarçın şəhər.
Eh onlar, onlar... hər gün artanlar...

    
       *      *     *

Ey qoca, bəsdir tapdadın bu yolları,
qarlı sulu yolları.
Dustaq daşıyan maşına oxşayırsan.
İçinə həbs etdiyin arzularını daşıyırsan
bu yollarda...
Daşlı yollarda, tozlu yollarda.
Hər axşam yatmazdan öncə
mühakimə edirsən istəklərini, arzularını
sonra azadlığa buraxıb
qapadırsan gözlərinin qapılarını,
səhər ayılan kimi günəş şüalarıyla yenə soxur gözünə onları,
içinə alıb gəzirsən yenidən bu yollarda,
çatlı yollarda, quru yollarda.

Yollardan başlayar əriməyə qar -
yollardan yaralanar.
Bir də yarasına duz səpməyin bu bəyazlığın -
ey traktorlu, belli insanlar!
Sevməz belə şeyləri qar kimi təmiz uşaqlar.

Uşaqlar, ay uşaqlar,
Böyüklər qulağınızı dartanda ağlamayın.
Onlar tez böyüyəsiz deyə dartır qulaqlarınızdan.
Siz də böyüməyə “kiş-kiş” deyə dartın qulaqlarınızdan.

Analar, ay analar,
geyindirməyin uşaqlara böyük ayaqqabılar,
izləri tapdanar.
Tapdanmaq üçün deyil ayaqlarınız altındakı cənnət
əlçatmaz olmağınız üçündür.

Ey şərqdən qərbə qərbələşən ölkənin,
orta yerindən qəribələşən qadını,
İlk dəfə əsdirəndə o sinəni, kürəyi,
düşdü, itdi ürəyin.
Bir gün atacağını bilsəydilər,
bağlamazdılar o göbəyi.

Ey Türkiyə sərhədlərində 
üfüqdən  ümid əmən baxışlar,
Ərəb uşaqlar, həmən baxışlar...
Onsuzda yer kürəsi “böyük yaşıl kirpi”dir,
siz böyüdükcə daha çox batacaq ayaqlarınıza.
 Fikir verməyin, qabağınıza baxın, bir də Allahınıza.

Günəş mamaçaları

Tərəkəmə həyatının quzeyi - qışlaq

Qaranlıq düşən kimi yataqda həyat canlandı. İndi bildim ki, burda nə az, nə çox 6 tərəkəmə ailə yaşayır. Qoyun mələşməsi çoban qışqırığına, çoban qışqırığı it hürüşməsinə, it səsi quzu mələşməsinə qarışdı. At fınxırtısına uşaq çığırtıları cavab verdi. Bütün bu səsləri tövlələrdə sağılan süd səsi müşayiət edirdi – şır-şır, şır-şır...
Hacıqabulda “Nemət Dəvə Yatağı”ndayıq.  Dəvə sözü sizi çaşdırmasın, bu toponim qədimdən qalıb, hazırda bu yataqda tərəkəmələr qoyunlarını saxlayır.
Hacıqabulda bizi Hacı qəbul etdi. Hacı dayı baş çobandı. Alaqaranlıqda tonqal ətrafına toplaşan yorğun çobanlara yaxınlaşdıq. Söhbət əksər modern insanların dilində sürünən boz cümləmlə başladı: “Nə var, nə yox?”
Sualımın çiy alındığını həmən anladım. Gününü boz çöllərdə dünyanın ən ağılsız heyvanlarıyla axşam edən insanda nə xəbər ola bilər ki? Yəqin onlar xəbəri, yenilikləri məndən gözləyir. Yanılmışam. Qırmızıyanaq bir oğlan böyük sevinclə fevralın günündə mənə nanə ətirli bir xəbər verdi: - Ot tərpənir. Bir-iki günə quzu qırpımı qədər olacaq.Xəbər hamının ürəyincə oldu. Yəqin ki, üzündə alov dilimlərinin əksi “tərəkəmə” oynayan bu gənclərin hamısı gün boyu yapıncılarına dolan yaz havasını duyub. Bu duyğunun başqasının dilində cücərməsi yorğun tərəkəmələrin gözünü güldürdü. Həqiqətdə yaz gəlməyibsə də bu xəbərdən sonra mütləq gələcək. Elə hər şey tərəkəmə dilində verilən möhtəşəm xəbərlə başladı. Qışlaq həyatı tərəkəmə məişətinin qopmaz hissəsi olduğunu qəbul etdim.Buranın itləri pələng boydadır. Qurdbasarlar gecələri yatağın həndəvərində keşik çəkər, hürər; sabahları əsnəyər, yal yeyər; gündüzləri yatar, yatar... Hacı dayı deyir itlər gündüzlər növbə ilə yatır. Bayaq dedikləri isə indi də qulaqlarımda cingildəyir: çoban iti adamı qapmır, yeyir.

Gecədir... Hürməyi gələn it hürür. Tərəkəmə olmasam da itin səsindəki arxayınlığı duydum. Yəqin it sahibinə həyəcansız bir hürüş göndərməklə hər şeyin qaydasında olduğunu çatdırmaq istəyir: “mən oyaqam, sən rahat yat”. Yox, deyəsən mən bu parolları yaxşı bilmirəm, qarşı tərəfdəki qazmanın qapısı cırıldadı. Çobanlardan kimsə nümayişkəranə tərzdə öskürdü. Deyəsən bu çoban üçün itin hürməsi bəhanə olub; papiros yandırdı. Bu gecənin mənimçün çıxardığı son səslər: çobanın itlə əzizləşməsindən yaranan qarşılıqlı hənirtilər... Biz qalxanda dan yeri sökülmüşdü - onu çobanlar sökmüşdü. Alaqaranlıqda bölüşüb biri “subay” qoyunları, biri balalı heyvanları, biri quzuları qabağına qatıb uzaqlaşmışdı buralardan. Qazmaların bacalarından qatı ağ tüstü boy verirdi. Ətrafı təsək qoxusu bürüyüb. Hacı dayı bizə samovar çayı qaynadıb - süd, yumurta, pendir və təndir çörəyindən ibarət “qışlaq süfrəsi” açıb. Süfrədəki bütün məhsullar qışlaqda istehsal olunub. İlk tikəni yeyəndə, sanki, yenidən doğuldum, ruhum əsdi. Elə bil şüuraltım nəsə demək istəyirdi. Təbiətdən qopan bütün duyğularım yenidən kök salırdı.Qadınlar az gözə dəyir. Gözə dəyən kimi də, yaşmanırlar. Günortaya az qalıb. Bəzi qazmalardan ahəstə layla səsi gəlir - beşik cığıltısından ritm alan həzin layla səsi... Ara-sıra səliqəsiz qazma qapılarından başı yaylıqlı oğlan uşaqlarının yekə başları boylanır – qızılgüllü yaşıl yaylıqlar.

Demişdim axı, fevraldı. Kiçik bir bulud qazmaların arxasında nizamsız düzülən alçaq təpələrin birinə dəyib duman oldu. Soyuq duman ətrafı bürüdü. Tənbəllikdən sürüyə getməyən qoca köpəklər uzandıqları yerdə yumrulandı.6 aylıq qışlaq müddəti tərəkəmə həyatının quzeyidir. Noyabrdan başlayan qışlaq günləri ürəyi yaylaqda, dağlarda çırpınan tərəkəmələr üçün arzulanan yaşam deyil. Onlar qışlaq həyatının ilk günlərində qoyunları yataqdan uzaqlarda otarıb, yatağa yaxın otlaqları qışın sərt günlərinə saxlayır. Qışda günlər qısa, şaxtalı olur deyə qoyunları yataqdan uzaqlaşdırmırlar. Qoyun soyuq torpağın üstündə çox qalanda ayağından azar alır – hələ avam qoyunları hər an qanına qəltan etmək istəyən – “qış xəncəri” canavarları demirəm. Artıq yataqdan xeyli uzaqlaşmışam. Hələ də burnumda qoyun qoxusu qalıb. Köhnə kişilər buna bərəkət iyi deyirdi... 
Sərdar Amin
1937.az